Kitaplarım - Avesta I Vendidad
tercüme ve açıklamalar
I. fargard
ahura mazda'nın yarattığı ilk 16 ülke
Vendidad'ın bu bölümünde Ahura Mazda'nın yarattığı ilk 16 ülkeyi içeren bir liste yer alıyor. Liste'de ayrıca Angra Mainyu'nun buna karşı yarattığı ve bu ülkelere bela ettiği 16 dert de anlatılıyor. Bilindiği gibi Zarathuştracılık'ta tek yaratıcı Ahura Mazda'dır. Fakat Magular'ın şekillendirdiği Med Mitolojisi'nde, neredeyse Kötü bir tanrı mertebesine yükseltilen Angra Mainyu, sadece kötü şeyler de olsa, yaratma gücüne sahiptir. O bu kötülükleri, Mazda tarafından yaratılmış olan ülkelerdeki insanların mutluluklarını bozmak için oralara eker veya katar.
Araştırmacıları çok meşgul eden ve araştırmacıların önemli bir bölümü tarafından; "Zarathuştra'nın dinini yayabildiği ilk ülkeler" olarak kabul gören bu listenin içerdiği yerlerin yer aldığı coğrafya epey tartışılmıştır ve hala da tartışılmaktadır. Tartışmalar dikkatle takibedilirse, araştırmacıların çok önemli bir şeyi gözardı ettikleri görülecektir, o da şu: Vendidad'da sadece yaratılan bazı ülkeler söz konusudur, herhangi bir dinin ilk olarak kabul gördüğü yerler değil. Vendidad'ı bir eser olarak ortaya koyanlar (ister sözel olsun ister yazılı) Medyalı Magular'dır. Bu rahipler sınıfını ve onların neden Avesta'nın (bu arada Vendidad'ın) şekillendiricileri olduklarını ulaşabildiğim tüm belgeleri ile, "Zarathuştra'nın Gathaları" adlı çalışmamda detaylı bir şekilde ortaya koymuştum. Bu dev mitolojik eser M.Ö.485'te şekillenmiştir. Vendidad'ın ortaya çıkış tarihi olarak M.Ö.485'i kabul etmeyen yazarlar çok küçük bir azınlığı oluşturmaktadırlar ve dayandıkları delilleri de çok zayıftır, ki tartışmaya bile değer bulmuyoruz (devletin varlığı ve Vendidad'ın bahsettiği müphem, ne zaman cereyan ettiği belirsiz hadiseler delil sayılıyor). Bu durumda iki şeyi unutmamak gerekir: Birincisi; Vendidad'ın yazarlarının, yaşadıkları dönemden yüzlerce yıl öncesinin coğrafi adlarını, eğer ellerinde başka delil yoksa bilmeyeceklerini anlamak zorundayız. Çağımızın gelişmiş bilimsel metodlarını ve teknolojik olanaklarını kullanan araştırmacıların bile bazan ikibin yıl öncesi hakkında bile aciz kaldıklarını düşünürsek, bütün bilgi kaynakları, herhangi bir şekilde nesilden nesile kaybolmadan -geniş ölçüde sözel olarak- nakledilen mitolojik eserlerden ibaret olan 2500 Yıl öncesinin insanlarının, yaşadıkları dönemden 500 Yıl geriye doğru meydana gelmiş olan olayları, mitolojik veya epik bir karekter vermeden doğru bir şekilde nakledemeyecekleri ortadadır. Unutulmaması gereken ikinci şey; İnsanların yaşadıkları yer ve ortamı merkez alma eğiliminde olduklarıdır. Medyalı Rahipler'in de, herşeyden önce yaşayan insanlar olarak, Medya'yı merkez olarak alacakları tabiidir. Fakat onlar, Medyalı'lık bilincinin yanında "Aryan" olma bilincini de taşıyorlardı. Zaten naklettikleri mitoloji de Aryan Mitolojisi merkezli bir mitolojidir. Bilhassa Babilliler ve Asurlular gibi yerli halklarla bazan sertleşen ilişkilerinde bu Aryanlılık bilincinin ön plana çıktığı düşünülebilir. Bu bakımdan Magular'ın Medya cıvarından başlayarak, M.Ö.500'lü yıllarda sadece Aryanların yurt edindikleri ülkeleri; "Medya"nın bir isim olarak ortaya çıkmasından önceki adlarıyla "Ahura Mazda'nın yarattığı İyi Ülkeler" olarak Vendidad'da kaydettikleri varsayılmalıdır. Bu isimlerin "Avesta'nın Coğrafyası" ile derin bir ilişkisi olabileceğini sanmıyorum. Çünkü Vendidad'da adı zikredilen ülkelerde, Zarathuştra'nın önayak olduğundan tamamen ayrı bazı Ahura Mazda dinlerinin de egemen olduğuna dair kuvvetli deliller var. Ben, bir yer adı konusunda, kesin delillerin yetersiz olduğu durumlarda, o yerin neresi olduğu hususundaki çabamda yukarıdaki düşünceme uygun bir şekilde muhakeme yürüteceğim.
İran'ın tümünü esas alırsak, böylesine (Aryani) yer adlarını veren üç esaslı kaynağa ulaşabiliriz; Avesta, Pers yazıtları ve İskender istilası sonrası Grekler'in vergi listelerinde yer alan ülkeler.. Avesta'nın Vendidad bölümünün, böylesine bir liste içerdiğini ve takip eden sayfalarda bu listeyi olduğu gibi vereceğimi biliyorsunuz. Avesta'nın Vendidad dışındaki bölümlerinde de, mesela; Mithra Yaşt'ta (10. yaşt), Zamyad Yaşt'ta (19. yaşt) ve Farvardin Yaşt'ta (13. yaşt) bazı ülke adı veya adları yeralıyor. Durumu daha iyi görebilmek için aşağıda; Vendidad, Pers yazıtları ve Grekler'in vergi listelerinde adı geçen yerlerin karşılaştırmalı bir cetvelini veriyorum:
Vendidad |
Yazıtlar |
Gr. ver. list. |
Airyanem Vaeco |
xvairizmiş(?) |
xorasmioi(?) |
Sughda (sogdiana) |
sugda |
sogdoi |
Môuru (margiana) |
marguş |
margoi |
Baxdhi |
baxtriş |
baktrioi |
nisaya |
parthava (?) |
parthoi |
urva |
|
|
xnantem vehrkano şayanem |
vrkana |
vrkanioi |
haroyum |
haravia |
areioi |
harahvaiti |
harahvaiş |
thamanaioi |
haetumant |
zragna |
saraggai |
ragha |
|
|
çaxra |
|
|
upa aodheşu |
saka |
sakai |
hapta hendu |
|
(yedi nehirler) |
Görüldüğü gibi Vendidad'da yer alan "tercihli ülkeler"den 10'u; hem Grek vergi listelerinde, hem de yazıtlarda yer almaktadır. Fakat yukarıdaki soru işaretlerinden de anlaşılacağı kadarıyla; direkt olarak "Airyanem Vaeco=Xvairizmiş" ve "Nisaya=Parthava" imiş gibi bir yargıda bulunamayız. Ama diğer ülke ve yer isimleri biribirlerini tutmaktadır.
Şimdi I. Fargard'ın tercümesine ve yorumlarına geçebiliriz:
- Ahura Mazda (1), Spitama (2) Zarathuştra'ya konuştu ve (şöyle) söyledi:
- "Ben her ülkeyi, o ülkede hayran kalınacak bir şey olmazsa bile, onun sakinleri için şirin kılacak şekilde (3) yarattım. Eğer (ben) her ülkeyi onun sakinlerine şirin gelecek şekilde yaratmasaydım, içinde hayran kalınacak bir şey olmazsa da bütün yaşayan dünya Airyana Vaeco'ya (4) akın edecekti."
- "Ben, (yani) Ahura Mazda'nın yaratmış olduğu iyi toprakların ve ülkelerin ilki; Daitya Nehri'nin kıyısındaki Airyana Vaeco idi.
- Orada kışlar on ay, yazlar iki ay oluyor. (Mevsimler) sular için soğuk (7), yer için soğuk, ağaçlar için soğuktur. Kış mevsimi (beraberinde getirdiği) en kötü dertleri ile oraya çöker (8).
"Bunun üzerine tümüyle ölüm olan Angra Mainyu (1) geldi ve büyücülük gücünü kullanarak karşı-yaratıklar olarak nehirde yılanı (5), (karada) kışları yarattı, Daevalar'ın (6) işi (olan kışları)."
İlk 4 bölüm için açıklama ve yorumlar:
(1). Ahura Mazda: Zarathuştracı inanca göre Ahura Mazda tek yaratıcı tanrıdır. Med Mitolojisi ile yüklenmiş olan Vendidad'da zayıf da olsa bir düalizm söz konusu olmuştur. Ahura Mazda burada İyi olan herşeyin yaratıcısı bir Tanrı olarak belirir (Bu konuda daha fazla bilgi için, bkz; Zarathuştra-1995 adlı çalışmam). Angra Mainyu: Zarathuştracı düşünceye göre Kötü Güç Angra Mainyu, İyi Güç Spenta Mainyu'nun karşıtıdır. O, pouru-mahrkô=tümüyle ölüm'dür. Bu iki güç biribirleriyle sürekliliği olan bir mücadele yürütürler. Zarathuştra'nın kendi yapıtları olan Gathalar'da Angra Mainyu; yaratma kaabiliyeti olmayan veya "hayat olmayan"ı yaratan bir varlıktır. Bu varlık veya kavram; Yaradılış sebebi Kötü'ye karşı mücadele olan insanı doğru yoldan, yani Gerçek'ten uzaklaştırmaya çalışır. Avesta'nın Medyalı Rahipler; yani Magular'ın ellerinde şekillenen bölümlerinde bu varlık, daha bir somutluk kazanarak "yaratma kaabiliyeti" kazanmıştır. O, artık kötü olan her şeyin yaratıcısıdır. Bu Mitoloji'nin etkisine girerek değişime uğrayan Zerdüştilik artık zayıf da olsa düalisttir.
(2). Metinde geçen Spitama, Gathalar'da da söz konusu edilir. Avesta'nın bu orijinal bölümlerinde Spitama, Zarathuştra ismi veya onun ailesinden herhangi birinin adı söz konusu olduğunda geçer. Bir nevi soyadı gibi. Zerdüştiler'in kutsal kitaplarından Dinkard, Bundahişn ve Zat-Sparam kolleksiyonu'nda bu isim veya "soyadı"; "Spitam" veya "Spitaman" olarak yer alır. Bir diğer kutsal kitap olan Vijikart'i Dinig'de bu kez "Spitamano" haline dönüşür. Arap-İslam Yazarı Masudi ise onu; "İsbiman" olarak anar. Tüm bu eserlerin veya yazarların bildirdiğine göre Spitama yaşamış olan bir insandır ve Zarathuştra'nın 9. kuşaktan dedesidir.
(3). "Her ülkeyi orada hayran kalınacak bir şey olmazsa bile onun yerlileri için şirin kılmak" deyimi bugün bile tüm dünya dillerinde şöyle veya böyle yer alır.
(4). Pehlevi versiyonunda Airân-vêj olarak geçen Airyana Vaeco'nun neresi olduğu veya böyle bir ülkenin bulunup bulunmadığı hususunda Araştırmacılar arasında hararetli bir tartışma süregidiyor. Zarathuştra'nın Gathalar'ında adı geçmeyen bu "ülke", bazı yazarlar tarafından Peygamber'in vatanı olarak gösterilir. Ben bu konudaki uzun tartışmaları ilk çalışmamda (Zarathuştra-1995) özetlemiş ve Zerdüştiler'in kutsal kitaplarını esas alarak bu tartışmalara katılmıştım. Sonuçta; "eğer Airyana Vaeco hayali bir ülke değilse buranın modern çağların Azerbaycan'ı olması gerek"tiğini söylemiştim. Buna bağlı olarak Daitya Nehri'nin ise, Aras Nehri olduğunu kaydetmiştim, ki bu görüşlerimi değiştirecek hiç bir yeni delile rastlamadım.
(5). Metinde yılanın yerine aji (azhim) kelimesi geçer. "Aji= modern Kürtçe'deki ejderha", kocaman yılanlara verilen addır. Bu yılanların en aşağısından 19. yüzyıla kadar Aras'ta bolca bulunduğunu Morier'den öğreniyoruz. Bundahişn da bu yılanlardan bahseder ve bunlara tıpkı Vendidad'ın kaydettiği gibi; bu yılanlara "xrafstra" adını verir. Darmesteter bu yılanları daha sonra bahis konusu olacak olan Yima'yı öldüren Aji Dahaka ile ilişkilendirir. Bilindiği gibi mitolojide Aji Dahaka iki omuzunda iki yılan bulunan Babilli bir istilacı olarak nitelenir. Ben birinci çalışmamda; Kürdistan'da ortaya çıkarılan ve gizli bir yerde muhafaza edilen ve bu tarife uygun olan bir heykelin fotografını yayınlamıştım. Tüm bunların Kürdistan'da bulunmasının bize birşeyler anlatması gerektiği ortada. Metinde geçen "on aylık kışlar"ın mitolojinin yanlış anlaşılması sonucu olarak metne girdiği sanılıyor. Çünkü on aylık kışlara sahip ve herkesin yaşamak için can attığı bir cennet, gerçek ile çelişki teşkil eder.
(6). Daevalar, Mitoloji'de bahsi geçen kötü tanrılardır. Zarathuştra bunları şidetle red eder ve onları "Kötü"nün yani "Angra Mainyu'nun soyundan gelme" varlıklar olarak niteler.
(7). Bazı araştırmacılar, "bunlar sular için soğuktur" şeklinde anlaşılan yan cümleciği; "bu iki yaz ayı dahi sular için soğuktur" gibi anlamışlar. Bu bana da mantıklı gibi geliyor.
(8). Bazı yazarlar bizim 4. Madde olarak aldığımız bölümü "Zend" olarak kabul ederler. Oysa bu bir karışklıktan dolayıdır. Çünkü Geldner'in hazırladığı Avesta'nın tıpkı basımında bu madde üçüncü maddedir. Aynı araştırmacının tıpkı basım eserinde; bizim 1. ve 2. madde olarak aldığımız kısımlar tek madde haline getirilmiştir.
5. "Ben, (yani) Ahura Mazda'nın yaratmış olduğu iyi toprakların ve ülkelerin ikincisi; Suğda'daki (1) ovalardı.
"Bunun üzerine tümüyle ölüm olan Angra Mainyu geldi ve büyücülük gücünü kullanarak sığırlara ölüm getiren Uçan Skaityalar'ı (2) yarattı."
Açıklama:
(1). Suğda veya Sogdiana, modern çağların Ortaasyası'nın Uzbekistan'ıdır. Türkler'in daha henüz Moğolistan'da bulunduğu sıralarda Aryanlar'ın vatanlarından biri olan Sogdiana, ayrıca Doğu Aryanlar'ın dünyaya dağıldıkları bir "dağıtım bölgesi"dir de. Bronz Çağı'nda buraya yerleşen Aryanlar, buradan Hindustan'a, Pencab'a, Anadolu'ya (Hititler), Mezopotamya'ya (Mittaniler) ve İran'a (Medler ve Persler) dağılmışlardır. Pehlevi versiyonu ise yaratılan bu ikinci ülkenin adını "Suriyeliler'in yaşadığı Gava" ülkesi olarak veriyor.
(2). Metinde geçen "uçan Skaityalar", bugün ne olduğu bilinmeyen bir böcek türüdür. Pehlevi versiyonunda bu kontr-yaratığın adı; "kûra-magalar=kör sinekler" şeklinde sunuyor. Günümüzün Zerdüştiler'inin, "Angra Mainyu'nun yaratığı" olarak kabul ettikleri rengi sarıya çalan bir tür arı vardır. Bu arıları öldürmek, onlar tarafından dinsel bir görev olarak bilinir (Tavernier, 1678). Fakat, bu arıların tek tek soktuklarında bir sığırı öldürebilecek güçte olmadıkları, toplu saldırılarda ise bunu yapabilecekleri sanılıyor.
6. "Ben, (yani) Ahura Mazda'nın yaratmış olduğu iyi toprakların ve ülkelerin üçüncüsü; güçlü ve Kutsal Mouru (1) idi.
"Bunun üzerine tümüyle ölüm olan Angra Mainyu geldi ve büyücülük gücünü kullanarak günah dolu arzuları (2) yarattı."
Açıklama:
(1). Mouru ya da Margiana, modern çağların Türkmenistan'ıdır. Pehlevi versiyonunda bu ülke; Marv'dır.
(2). Günah dolu arzular, Zerdüştilik'te çok önemli bir yer tutan ve "Baş İblis Az"ın fonksiyonları arasında bulunan bu duygu, kendisini insanlara üç şekilde belli eder: Birinicisine Pehlevice'de "çihrik" deniyor ve bu duygu; kendisini açlık veya gözü doymazlık şeklinde belli ediyor. İkincisine ise "bê çıhrik" deniyor ve insanların seksüel birlikteliklerini kapsıyor. Üçüncüsü olan "bêrôn haç çıhr", insanın gördüğü her şeye sahip olma arzusudur. Pehlevi versiyonunda kontr-yaratık olarak ahlakî olmayan seksüel ilişkiler; "hamâr û dûsa" yaratıldı der.
7. "Ben, (yani) Ahura Mazda'nın yaratmış olduğu iyi toprakların ve ülkelerin dördüncüsü; yükseğe çekilmiş bayrakları (olan) güzel Baxdi (1) idi.
"Bunu üzerine tümüyle ölüm olan Angra Mainyu geldi ve büyücülük gücünü kullanarak Bravaralar'ı (2) yarattı."
Açıklama:
(1). Baxdi (Pehl; Baxr), Baxtria veya Baktria, Modern Balx'dır. Bu ülke Margiana'nın doğusunda, Sogdiana'nın güneyinde yer alır. Baktria, Zarathuştra'nın dini söz konusu olduğunda adı en fazla geçen ülkelerden biridir. Yazarların önemsiz bir kısmı, burayı Zarathuştra'nın vatanı olarak da kabul ederler. Bir diğer yazarlar grubu ise, "burası Zarathuştra'nın vatanı olmasa bile, onun dinini yayma fırsatını bulduğu ilk ülkedir" derler. Ben tüm bu teorileri, ilk çalışmamda tartışmış ve Peygamber'in büyük bir ihtimalle dinini Pathava ve Seistan'dan sonra en iyi yaydığı yerlerden birinin Baktria olduğunu kaydetmiştim.
(2). Metin adı geçen "bravaralar", hububat taşıyan karıncalardır. Darmesteter'in tercümesinin Amerikan baskısında bu bölümde geçen; "bravaremca usadhasca", "the ants and ant-hills=karıncalar ve karınca yuvaları" olarak yorumlanmış. Bu böcekler, çiftçilerin emek vererek ürettikleri hububatı "çaldıklarından" dolayı Zerdüştiler tarafından zararlı olarak kabul ediliyorlardı. Fakat Pehlevi versiyonu kontr-yaratık olarak "eşek arısı" ve "kât"tan bahseder (ki bunun ne olduğunu izah etmiyor).
8. "Ben, (yani) Ahura Mazda'nın yaratmış olduğu iyi toprakların ve ülkelerin beşincisi; Mouru ile Baxdhi arasında uzanan Nisâya (1) idi.
"Bunun üzerine tümüyle ölüm olan Angra Mainyu geldi ve büyücülük gücünü kullanarak imansızlık suçunu [(2)günahını] yarattı."
Açıklama:
(1). Nisaya konusunda eski kuşak yazarlar, Parthiya'yı işaret ederler. Bunlara göre bu ismi taşıyan pek çok kasaba bulunmasına rağmen bunların hiç biri işaret edilen yerde bulunmuyor. Fakat son kuşak yazarlar, yeri Vendidad'da açık bir şekilde tarif edilen bu ülkeyi, Vendidad'da tarif edilen coğrafyadan başka bir mahalde aramayı (zımnen de olsa) red ederler.
(2). Angra Mainyu'nun yarattığı "imansızlık suçu", Aşa denilen Tanrı'nın veçhelerinden birinin temsil ettiği "Gerçek"e, yani insan oğlunun kendi öz Gerçek'ine karşı yaratılmıştır ve bu da insana özeldir. Yukarıda anılan suç, "Aeşma" adlı Gazap İblisi ile temsil edilen bir Kötü Güç'ün empoze ettiği suçtur. Bu İblis, Gerçek'e karşı çalışır ve insanları Tanrı'nın Kutsal Sözü'ne (Manthra'ya) karşı çıkmaya teşvik eder. Bunu, insanların kalbine girip onların içinde yanan Tanrı'nın İyilik Ateşi'ne karşı bir Kötülük Ateşi yakmak suretiyle yerine getirmeye çalışır. İnsanların en başta gelen görevi bu Kötü'ye karşı çıkmaktır.
9. "Ben, (yani) Ahura Mazda'nın yaratmış olduğu iyi toprakların ve ülkelerin altıncısı; Gölü ile birlikte Harôyûm (1) idi.
"Bunun üzerine tümüyle ölüm olan Angra Mainyu geldi ve büyücülük gücünü kullanarak gözyaşı ve ağlamayı (2) yarattı."
Açıklama:
(1). Harôyûm veya Haroiva, antik çağların Areiya'sıdır ki; bugün Herat diyorlar buraya.
(2). Bu maddeyi araştırırken, geniş ölçüde tercüme metnine sadık kaldığım Darmesteter'den ayrılıyorum, çünkü o bile Angra Mainyu'nun yarattığı "lekelenmiş sivrisinek" tabirinden şüpheye düşmüş. Amerikan baskısında hatasını düzeltmiştir. Ben bu konuda Pehlevi versiyonunda yer alan "s-r-s-k-ç drîwakîh" olarak geçen ve;"gözyaşı ve ağlama" anlamına gelen ibareyi almayı yeğledim. Nyberg de aslında Vendidad'da; karşı yaratık olarak Angra Mainyu tarafından "gözyaşı"nın yaratıldığının yer aldığını kaydeder. Haug ise Angra Mainyu'nun kontr-yaratıklarının; "dolu taneleri (yağış anlamında) ve yoksulluk" olduğunu söyler.
10. "Ben, (yani) Ahura Mazda'nın yaratmış olduğu iyi toprakların ve ülkelerin yedincisi; kötü hayaletlerin (ülkesi olan) Vaekereta (1) idi.
"Bunun üzerine tümüyle ölüm olan Angra Mainyu geldi ve büyücülük gücünü kullanarak Keresâspa'ya bağlanan Pairika Knãthaiti'yi (2) yarattı."
Açıklama:
(1). Vaekereta Ülkesi'nin (pehl; Kâwûl), bugünkü Afganistan'ın başkenti Kabul'un içinde yer aldığı Kabulistan olduğu sanılıyor. Bu ülke, geleneksel yayınlarda mitolojik bir kahraman olarak kabul edilen Keresaspa'nın maceralarının geçtiği ülkedir. Keresaspa, Homa 'Yasnalar'da (Y; 9,10-11) Samenidler'den Trita'nın oğlu olarak tanıtılır. Bu, Sam'ın sülalesindendir. Sam ise Rüstem'in babası olan Zal'ın büyük babası Nariman'ın babasıdır. Mitoloji'deki bir anlatıma göre Keresaspa, Aji Dahaka'nın kardeşi olan canavar Srubara ile boğuşurken bu Knathaiti mücadele esnasında onun uykuya dalmasını sağlamış.
(2). Metinde geçen pairika ya da Pehlevice'deki parik, İslamiyete "peri" şeklinde girmiş mitolojik bir kavramdır. Pairika, Med Mitolojisi'nde büyücüleri adlandırmakta kullanılırdı.
11. "Ben, (yani) Ahura Mazda'nın yaratmış olduğu iyi toprakların ve ülkelerin sekizincisi, zengin otlaklar(a) sahip (olan) Urva (1) idi.
"Bunun üzerine tümüyle ölüm olan Angra Mainyu geldi ve büyücülük gücünü kullanarak gurur günahını (2) yarattı."
Açıklama:
(1). Urva'nın neresi olabileceği konusunda araştırmacılar arasında fikir birliği yoktur. Bazı araştırmacılar Xorasan'daki "Tus" şehrinin cıvarının Urva olabileceğini söylerken, diğer bazıları ise Urva'nın Medya'daki İsfahan olduğunu kaydederler. Avestik ülkelerin kuzeyden güneye doğru bir hat üzerinde uzandığını farzeden son dönem araştırmacılarının ekserisi ise Afganistan-Pakistan eksenine fikse olmuşlardır. Bunlara göre Urva, ya Gazni yöresinin kendisidir veya buraya yakın bir yerlerde olmalıdır. Fakat dikkatinizi çekmek istediğim önemli bir nokta var: Urva; Avesta'nın yazıldığı Med dilinde "bitkiler" demektir. Vendidad'ın kaydettiği şekliyle de Urva ülkesinde geniş çayırlar bulunuyor. Yani "bitkilerin anavatanı" gibi bir yerdir Urva. Bu durumda Urva'nın -Avesta'da yer alan pek çok ülke gibi- temsili veya Mitolojik bir ülke olma ihtimali artıyor.
(2). Metinde bahsedilen gurur, yöneticilerdeki gururdur, ki bu gurur onları tiranlığa itmiştir. "Onlar (yani), ülkenin büyükleri gururludur". Bundan dolayı hayatları günah işlemekle geçer. Pehlevi versiyonu bunu "günah dolu (bir) uzak durma" şeklinde almış, ki bu da gururun bir başka anlatış biçimidir. Haug ise Kötü'nün kontr-yaratığının "tahribat" veya "kötü istila" olduğunda ısrarlı.
12. "Ben, (yani) Ahura Mazda'nın yaratmış olduğu iyi toprakların ve ülkelerin dokuzuncusu, Vehrkâna'daki Xnenta (1) idi.
"Bunun üzerine tümüyle ölüm olan Angra Mainyu geldi ve büyücülük gücünü kullanarak kefareti mümkün olmayan günahı, yani sapık (ilişki) günahı(nı) yarattı (2)."
Açıklama:
(1). Xnenta, Avesta zikredilip, araştırmacılar tarafından neresi olduğu en çok tartışılan ülkelerden biridir. Christensen, bu ülkenin Kurram ve Gumal nehirleri arasında uzanan "Urgun" bölgesi olduğundan emindir. Araştırmacıların çoğu ise bu ülkeyi I.Darius yazıtlarında (Bisutun'da) yer alan; "Varkanas" ile eş sayarlar. Bu Varkana, Hazar Denizi'nin güneyinde, yani Medya'daki Hyrkanya Ülkesi'dir. Grek yazarlarının "Hrkanioi" dedikleri bu yeri ben de akla uygun buluyorum. Ancak, kuzey-güney hattına fikse olmuş olan ve aralarında iddialı araştırmacılardan Gnoli ile Boyce gibi isimlerin bulunduğu bir grup, yukarıda adı geçen ülkeyi bu mantıkla ararlar. Markwart ise, bu yerin Hindukuş Dağları mıntıkasındaki Baglan ve İşkaşim arasında bulunan bir mıntıka olduğunu kaydeder. Haug; Kandahar'ı bu ülkenin modern coğrafyadaki adı olarak kabul ederken, Pehlevi versiyonu daha doğuya kayarak bu ülkenin "Gürcistan" olduğu iddiasında bulunur.
(2). Metinde geçen "sapık ilişki günahı", bizim anladığımız anlamdaki sapık ve sadece erkekler arasında; "narô-vaêpaya" vukubulan şekliyle homoseksüel cinsel ilişkidir. Pehlevi versiyonu da aynı anlamı daha bir kaba tabirle yorumlar; "Kûn-marz", ki bu "mart", yani erkekler arasında vukubulur. Haug; bu homosexualitenin "pederastik", yani çocuklarla kurulan cinsel ilşki şekli olduğunu anlatır.
13. "Ben (yani) Ahura Mazda'nın yaratmış olduğu iyi toprakların ve ülkelerin onuncusu, güzel Harahvaiti (1) idi.
"Bunun üzerine tümüyle ölüm olan Angra Mainyu geldi ve büyücülük gücünü kullanarak kefareti mümkün olmayan günahı, yani ölü gömme günahını (2) yarattı."
Açıklama:
(1). Darmesteter, Harahvaiti'yi Harut olarak açıklar. Harahvati'ye Sanskritçe'de "Sarasvati" olarak rastlarız ve bu; Aryanlar'ın orijinal ülkelerinden birlikte getirdikleri bir nehir adıdır. Görüldüğü gibi Harahvaiti ile de mitolojik bir yer adı kastediliyor. Bu ad, III.TiglathPileser'in yazdırdığı tabletlerde (Nimrud Tabletleri'nde) Medya'da yer alan "araquttu" olarak geçer (M.Ö. 728). Medler bu adı büyük göç esnasında kendileriyle birlikte İran'a taşımışlardır. Araquttu, yapı ve iklim itibariyle Mavera-un-nehir'i andırır. Günümüzdeki bazı yazarlaca, Hindukuş Dağları'nın güneyinde, Hilmand Nehri'nin geniş havzası, antik Vendidad'ın Harahvaiti'si olarak kabul ediliyor, ki günümüzdeki adı Arachiosa'dır. Buranın yerlilerine Samanalar deniliyor. Zal oğlu Rüstem'inde bu soydan geldiği varsayılıyor.
(2). "Anâperetha şyaothna=Kefareti mümkün olmayan günah" olarak Angra Mainyu'nun yarattığı "ölü gömme" olayı İran'da hep tartışılmıştır. Ülke'de aynı tarih kesitinde birlikte varlığını sürdüren iki Ahura Mazda dini, bu konuda biribirinin zıddı davranış arzeder. Magular'ın egemen olduğu Avesta'da şekillenen dinin mensupları olan Medler, ölülerinin gömülmesi için, kemiklerin üzerindeki etlerin yaban hayvanları tarafından yok edilmesini beklerlerdi. Kemikler en fazla bir yıl içinde gömülmeliydi, ki aksine davranmak büyük bir günah sayılırdı. Persler ise tam aksine ölülerini mumyalayarak gömerlerdi. Biz Zarathuştra'nın Gathaları'nda bu konuda ne yapılacağını bildiren işaretleri göremiyoruz. Ama yazarların bir kısmı, Zarathuştra'nın yaşadığı dönemde ölülerin gömüldüğünü kaydederler.
14. "Ben, (yani) Ahura Mazda'nın yaratmış olduğu iyi toprakların ve ülkelerin onbirincisi, parlak ve xvarenõ sahibi Haêtumant (1) idi.
"Bunun üzerine tümüyle ölüm olan Angra Mainyu geldi ve büyücülük gücünü kullanarak Yatular'ın kötü büyücülük günahını (2) yarattı."
Açıklama:
(1). Şimdiki Hilmand. Antik çağda buraya Etymander deniliyordu, ki Grek yazarları bu ismi; "Etymaudhros" olarak bildirirler. Orta eski dönemdeki adı ise Kansaoya'dır. 19. Yaşt'a göre burası xvarenõ'nun muhafaza edildiği yerdir. Xvarenõ insanların en önemli ruhsal bölgelerinden biridir. Biz bunu kabaca "kalb ateşi" olarak anlayabiliriz.
(2). Yatu, Rig Veda'da (Hindular'ın dinsel kitabı) da aynen geçer. Burada o bir şiblistir ve insanlara bir büyücü olarak görünür. Avesta'da yatulardan ekseriyetle pairikalarla birlikte bahsedilir. Yatu erkek sihirbazdır, pairika ise kadın. Metinde anlatıldığı şekliyle, yatu tarafından yapılan sihir, kendisini kem göz şeklinde veya sesle belli eder. Bugünkü Kürt toplumunda ve komşu halklarda da kem gözden bahsedilir. Bazı kaynaklara bakılırsa yatuların sihir ile yarattıkları ve insanlar için felaket olan yaratıklar çekirgelerdir. Bir bozuk (yani ancak yorumlanarak anlaşılabilen) Zend cümlesinde, yatuların eseri olan "çekirge afeti"nden bahsedilir. Bir yanlış yorumda ise; dolu ve karın bu büyücülerin yarattığı şeyler olduğu varsayılır.
15. "Yatu (büyüsünün) tabiatının kendisini gösterme şekilleri şunlardır: O kendisini (kem) gözle gösterir, ve derken bir de; büyücüler her zaman büyülerini uluma (gibi bir sesle güçlendirirler), büyüculüğün son derecede ölümcül (olan etkisi böyle) işler" (1).
Açıklama:
(1). Bazı yazarlar bu maddenin sadece bir Zend olduğunu kaydederler. Bu zend çok eskidir. Bundan dolayı diğer bazı yazarlar bunu metne katıyorlar. Ben de yanlışlığı ihtimal dahilinde olan şeyi yaparak bu maddeyi metne katmış bulunuyorum.
16. "Ben, (yani) Ahura Mazda'nın yaratmış olduğu iyi toprakların ve ülkelerin onikincisi, üç kabile(den oluşan) Ragha (1) idi.
"Bunu üzerine tümüyle ölüm olan Angra Mainyu geldi ve büyücülük gücünü kullanarak tam imansızlık günahını (2) yarattı."
Açıklama:
(1). Ragha, araştırmacılar arasında, kelimenin tam anlamıyla kıran kırana tartışılan bir yer adıdır. Onların inancına göre eğer bu yer adı tam çözümlenebilirse, Zarathuştra "denilen" problem; Bu Peygamber'in ulusal kimliği ve yaşadığı tarih kesiti dahil, her yönüyle çözümlenmiş olacaktır. Yazarların yaptığı ve çoğu spekülatif olan araştırmaların sonuçlarına bakılırsa, Ragha olmaya aday yarım düzine yer vardır. Bunlardan en göze çarpanları; Medya'da bulunan modern Rey harabeleri ve Ormiye'ye 240 kilometre uzaklıktaki teorik (siz buna mitik diyebilirsiniz) Ragha'dır. Pehlevi versiyonu bu ülkeyi "si toxmag=üç ırklı" olarak verir. Ben Zarathuştra (1995) adlı çalışmamda bunları ve diğer bazı alternatifleri tartışmış ve sunmuştum. Bazı yazarlar, "zantum"u ırk olarak çevirmişler. Bu; Pehlevi versiyonunda yer alan "Rag se-tôxma"dan ileri gelir. Pehlevi versiyonu ayrıca burayı Âtarpâtakân diye tanıtır.
(2). Tam imansızlık günahı, dini konularda şüphe içinde bulunan ve diğer insanları da şüpheye sevkeden insanların işlediği günahtır. Yani bu iblisî kavram, günahkârların şüphelerini yönlendirir. Ortalığı velveleye vermek suretiyle diğer insanları da aynı ruhsal güvensizliğe sevkederler. Haug bu günahı "aşırı şüphecilik" olarak yorumlar.
17. "Ben, (yani) Ahura Mazda'nın yaratmış olduğu iyi toprakların ve ülkelerin onüçüncüsü, güçlü ve kutsal Çaxra (1) idi.
"Bunun üzerine tümüyle ölüm olan Angra Mainyu geldi ve büyücülük gücünü kullanarak kefareti mümkün olmayan günahı, yani ceset yakma günahını (2) yarattı."
Açıklama:
(1). Çaxra ile bir başka esrarlı araştırma macerasına dalıyoruz. Avesta'da çark anlamına gelen Çaxra, bugünkü coğrafyada kayıplara karışıyor. Bazıları bu yer antik çağda Avesta yazarlarının "Çin"e verdikleri addır derler. 16. yüzyıl sözlükçüleri, Çaxra'nın Horasan'da bir kasaba adı olduğunu iddia ederler. Vendidad'da geçen adların kuzeyden güneye doğru uzanan bir hat üzerinde yer aldığını bir saplantı haline getiren Gnoli, buranın şimdiki Lugar Vadisi olduğunu kaydeder. Dikkat çekici bir değerlendirme de Herzfeld'den gelir; ki o Zağros Dağlık mıntıkası'nın Çaxra olabileceğini tahmin etmektedir. Fakat burada ölülerin cesetlerini yakma olayının cereyan etmekte oluşu bize, Brahmanizm'i anıştırdığı için biz Çaxra'yı oldukça doğuda aramalıyız (Çin'de değil tabii).
(2). Aryanlar arasında ölülerle ilgili üçüncü eğilim, "ceset yakma" olayıdır. Vendidad'a göre Çaxralılar ölülerin cesetlerini yakarlar ve bu büyük bir günahtır.
18. "Ben, (yani) Ahura Mazda'nın yaratmış olduğu iyi toprakların ve ülkelerin ondördüncüsü, dört köşeli Varena (1) idi, ki orada doğan Thraetaona, Aji Dahaka'yı cezalandırmıştır.
"Bunun üzerine tümüyle ölüm olan Angra Mainyu geldi ve büyücülük gücünü kullanarak kadınlarda normal olmayan (aybaşı) akıntılarını (2) ve yabancı hükümdarların zulmunu (3) yarattı."
Açıklama:
(1). Çathrugoşa= dört köşe Varena'da mitik bir ülke imiş gibi görünüyor. Çathrugoşa, Rig Veda'da en büyük tanrı olan uzayın veya gökyüzünün, yani (diyebiliriz ki) Varuna'nın Vendidad'da yer alan bir sıfatıdır. Ülke, Vendidad'da sıfatı ile birlikte yer aldığına göre, olayı bu yönüyle ele almak hiç de yabana atılır bir fikir değildir. Fakat Vendidad, kaydettiği bu ülkeyi bir de orada doğduğu farzedilen mitolojik kahramanlardan Thraetaona ile açıklayınca işler değişmiş, Varuna'ya gerçek coğrafya'da bir yer aramak "farz" olmuştur. Ama araştırmacılar bu konuda da kafa karıştırmaktan başka bir iş yapmamışlar gibi görünüyor. Kuzey-güney hattına fikse olan yazarlar, modern Buner'i Varana'nın modern coğrafyadaki adı olarak sunarlar. Daha eski yazarlardan kimisi Albruz Dağlarının güneyi Varana'dır, derken; kimisi Pehlevi versiyonunun yaptığı gibi Kirman, kimisi ise daha titiz bir çalışma ile şimdiki Nahcıvan ile Marand arasındaki bölgeye Ptolemy'nin "Warna" demesini dikkate alarak gözlerini bu bölgeye dikmişlerdir, ki Medya'daki bu bölge akla yakın gibi görünüyor. Pehlevi versiyonu ayrıca Dailam olarak kabul ediyor burayı. Dailam, Gilan'ın güneydoğusunda, Gilan ile Tabaristan arasındaki bir ülkedir (Medya'da).
(2). Kadınlar'ın ay hali durumlarının zamanında bitmesine Vendidad'ın yazarları büyük bir değer verirler. Çünkü ay hali devam eden kadınların günlük beş vakit ibadetlere iştirak etmeleri yasaklanmıştır. Eğer ay hali; normal sayılan 9 güne kadar olan süreyi aşarsa, bu olsa olsa Daevalar'ın bir işidir. Daevalar kadının vücuduna bitmeyen bir kanama yerleştirmekle, onu ibadet yapmaktan alakoyar ve kendi saflarına çekmeye çalışırlar.
(3). Metinde yer alan "yabancı hükümdarların zulmü" ile, Babilli Aji Dahaka'nın Medya'da zalim bir yönetim kurarak halkı ezmesi anlatılır. Bazı yazarlar bu ibareyi; "Aryan olmayan belalar" şeklinde çevirmişler, ki bu bizim çevirimizle çelişmez. Aryan olmayan belalar, Pehlevi versiyonunda "an-aîrya-cha dahãn awar-mânisnîh" olarak yer almıştır (Aryan olmayan bölgelerden gelen saldırılar).
19. "Ben, (yani) Ahura Mazda'nın yaratmış olduğu iyi toprakların ve ülkelerin on beşincisi, Yedi Nehirler [ ülkesi (1)] idi.
"Bunun üzerine tümüyle ölüm olan Angra Mainyu geldi ve büyücülük gücünü kullanarak kadınlarda normal olmayan aybaşı akıntılarını ve haddinden fazla ısıyı yarattı (2)."
Açıklama:
(1). "Yedi Nehirler"le (Pehl; Hapt-hindûkãn) Pencab bölgesinin kastedildiği husunda tüm araştırmacılar hemfikirdirler.
(2). "Haddinden fazla ısı"yı, Pencab'ı göz önüne getirdiğimizde yorumlamaya bile gerek yoktur. Bir de normal olmayan ısıdan kasıt; hastalık esnasında yükselen vücut harareti olabilir. Yazarların önemli bir kesimi bu ısının vücutla ilişkisinde hemfikirdirler, ki Aryanlar; vücudun her türlü anormal faaliyetini iblisî bulurlar.
20. "Ben, (yani) Ahura Mazda'nın yaratmış olduğu iyi toprakların ve ülkelerin on altıncısı, halkı; Ranğa (nehrinin) akıntılarının yanında başsız (insanların) yaşadığı yer idi (1).
"Bunun üzerine tümüyle ölüm olan Angra Mainyu geldi ve büyücülük gücünü kullanarak Daevalar'ın bir eseri olan kışı yarattı."
Açıklama:
(1). Vendidad'da yer alan 16 ülkenin sonuncusu da esralıdır. Buna göre burada; "yut sartak martomak", yani "anormal adamlar" yaşar. Bu adamların; "çaşm pa var ast", yani "gözleri göğüslerindedir". Darmesteter, "başsız insanlar" deyiminin mecazi anlamda kullanıldığına inanır. Yazar bununla "başlarına kral olarak kimseyi istemeyenler" anlaşılmalıdır diyor. Onaltıncı ülkenin Arangistân'daki (Arûm'daki=Rum'daki) Odhâ olduğunu, buradaki insanların lidersiz olduğunu söyler (ke a-sardar awar mânisn-hênd). Nyberg'e göre, "upa aodhaeşu rahayah"ın, yani "Raha Nehri'nin kıyısındaki ülke"nin şimdiki Amu-derya Nehri'nin çıktığı Tien Şan dağları olması gerekiyor. Bunun dışında, Hindustan'ın dağlık bölgelerinde "daevaların eseri olan kış"larla birlikte ona coğrafya'da yer arayan "kuzey-güney" hattı taraftarlarından tutun da, Dicle'yi ve Volga'yı bu nehirle özdeşleştirenlere kadar çeşitli görüşler serdedenler de var.
21. Bunlarla beraber (yarattığım); güzel, esrarlı, hoş, parlak ve gelişmiş daha başka toprak ve ülkeler de vardır.